آناديليميز: تکه ارکک کئچي‌دير.تکم منه عاييد اولان تکه‌دير.تکم‌چي تکه‌نين کوکلاسيني اوينادان کيمسه‌دير.
تکم آغاجدان يونتالميش آذربايجانين افسانوي کوکلالاريندان (عروسک) بيريدير کي بايراما بير نئچه گون قالان تکه اويناتما دبي، آديلا اويناديرلار.
بو مراسيمده تکه بايرامين گليب چاتماسي‌نين موشتولوغون ائل-اوبايا وئرير.
تکم‌چي‌لر آرا-سيرا کندلرده بايراما اوچ-دؤرد گون قالان دوزلتديکلري تکه‌ني گؤتوروب قاپي-قاپي گزه‌رک شعير اوخويا-اوخويا ائولردن بايرام پايي ديله‌يرلر.تکم اويناتماق حايات ايشيقلانماسينين موشتولوغون وئرير.
اسطوره باخيميندان
قار بوران يئر گؤيو بوروموشدو. شاختا کولک کيمسه‌يه آمان وئرميردي. داغليق بؤلگه‌لرين قورخونج فصلي و قيشي ايدي.
افسانه‌لرده بئله گليب کي، ايل‌لرين بيرينده قاري‌ننه گونشي اسارته آلير، گونش يئر اوزونه ايشيق ساچا بيلمير و يئر قيزيشمير.
شاختا ايلاهه‌سي قاري‌ننه، ساچ‌لاريني تامام گؤ‌يلره سارير و ساچ‌لاريني سيلکه‌له‌ديکجه قار ياغديرير، قارلار قاري‌نين آغ ساچ‌لاريندان تؤکولن توزلار ايدي.
قاري دورمادان، دايانمادان آمان وئرمه‌دن ياغديريردي قاري، آليردي جاني و آز قاليردي بوتون بيتگي‌لر، حئيوان‌لار قار آلتيندا دونوب اؤلسونلر. آز قاليردي دونيا سونا چاتسين، قيامت قوپسون.
داغليق بؤلگه‌لرين نمادي شاختادير. بوتون حئيوان‌لار، دره‌لر، گؤيلره و توپراق‌لارا سيغينارلار. هامي قارين نئجه کسيلمه‌سين دوشونور “قاري‌ننه اؤلسه گونش اسارتدن چيخار يئر قيزار”
قاري اؤلسه ساچ‌لاريني تيتره‌ده بيلمز قاري ساچ‌لاريندان قار -قارلايانماز، قار ياغماز.
کيم؟ نئجه؟ نه‌تَهـر؟ قار تانريجاسين اؤلدوره بيلر؟؟!!گؤي ايلاهه‌سي، گونشين نئجه آزاد ائديلمه‌سيني دوشونور.
قار- بوراندا گزن و شاختادان اؤلمه‌ين تک جانلي “قورد”دير.گؤي ايلاهه‌سي دئيير: “دونياني شاختادان قورتاران جانلي تکجه قورد اولاجاق.”
دونياني قورتارماق اوچون گؤي تانريجاسيندان قوردا تکليف گلير.
“قاري حدديني آشيب‌دير قاريني يئييب گونشي آزاد ائتمه‌لي‌سن.”
او گوندن قورد قاريني يئمه‌يه چوخ هوسلي اولور و “قورد قاري يا يئريکله‌يير” مثلي دوغولور.
بئله‌ليکله مئيداندا تکجه بير “قورد” قالير بيرده “قاري”.
اونا گؤره قوردجا ياشاماق و قوردلا قيامته قالماق مثل‌لري، ديل‌لرين ازبري اولوب.قارييا يئريکله‌ين قورد، اوجا داغلارين زيروه‌سينه قالخير و داغلار باشيندا قاري‌ننه‌ني آختارير. قورد، قاريني تاپيب يئيير و قار کسيلير گونش اسارتدن قورتولور قيش بيتير و قورد هاميني فلاکتدن قورتارير.
تورک ديلينده قورتارماق، همان نجات وئرمک معناسيندادير.“قورتارماق” و “قوتلو” کلمه‌لري قوردون قورتاريجي عمليندن آلينيب، يارانيب و ايندي ده ايشله‌نيلير.آمما بو آرادا قاري‌ننه‌نين اؤلوم خبريني، قيشين بيتمه‌سيني، گونشين آزادليغيني، بابرامين گلمه‌سيني، کيم؟ نئجه بيلير؟
قاري‌ننه‌نين اليندن قورتولان گونش هر سحر داغلارين آرديندان چيخير و هر کيم داغلارا چيخيب اوفوقلارا باخسا اسارتدن آزاد اولموش گونشي گؤروب و آيازين گلمه‌سيني بيله‌جکدير.گونشي گؤرمه‌يه، داغلارا – تپه‌لره ديرماشان، سويوغا حساس اولان بيريسي اولمالي‌دير.قيشين بيتمه‌سي، بايرامين گلمه‌سي و گونشين آزادليق خبريني ايلک دفعه ساري قيرميزي توکلو بير ارکک کئچي وئرير.
تکه‌نين توک‌لري گونش رنگينده‌دير و يئم يئمه‌يه اوجا داغلارا ايلک ديرماشان اودور. بئله‌ليکله داغلارين آرديندان گونشين دوغماسيني گؤرن ايلک حئيوان تکه اولور و بو خبري اوبايا گتيرير.
او گوندن بري هر ايل بايراما قالان تکم‌چي‌لر کندلرده شهرلرده تکم اويناديب و گونشين آزادليق خبرين و بايرامين گلمه‌سيني بيزلره ارمغان ائديرلر.
تکم اويناتما مراسيمي، اينسانين کؤنوللردن چيخماسيني و بوز دؤنه‌مينين بيتمه‌سيني تصوير ائدير.تاريخچي و اسطوره‌شناس ميرعلي سيداوو آچيق آيدين دئيير کي ساري قيزيل‌لي کئچي تورک گ‌لرين اسطوره‌لي باخيشلاريندا گونشين دوغولماسينين سيمگه‌سي‌دير.
کئچي، تورک ديللي خالق‌لارين ميفولوژيسينده ناغيل‌لاردا و خالق ايچره يازين بليرتيسي دير کي يازي گتيرن، گونشله اونون بليرتيسي اودلا بيرگه ياد اولونور.
کئچي، ياز و قيشين بليرتيسي (کوسا) ايله موباريزه آپارير.
آذربايجانلي‌لاردا “کوسا کوسا” مراسيمي بئله بير موباريزه‌دير.
علمي و ديلچي‌ليک باخيميندان
آذربايجانين بؤيوک ديلچي‌سي و بؤيوک تدقيقاتچي‌سي، يازاري سايين ناصر منظوري تئوريک اثرلرينده يازير کي:
“تکم” و “تکم‌چي” عنوانيندا ايجرا اولان بؤيوک مراسيم اصلينده “قوچ” و “حمل بورجو”-ندان آلينيب.1- واخت گئچديکجه تمل قايناقدان اوزاقلاشيب.2- اؤنملي ندن، ائودن ائوه دولانديرماق قوچون شأنينده اولماديغينا گؤره، قوچون دويوشجو روحون آشاغيلاماماق اوچون اونا بنزر ارکک کئچي قوللانيليب.
نده‌ني ده حمل بورجو يا تاخيم اولدوزو، قوچ‌دور و اونا حاکيم اولدوز مارس (ساواش ايلاهه‌سي)-دير.
قوچ و مارس ايلگيسي بير ارگانيک ايلگي‌دير، بير دؤيوشچو و باشچيسي ايلگيسي کيمي.
حمل بورجو:قوچ بورجونون رولو آذربايجان فولکلوروندا و فرهنگينده شاشيرديجي‌دير.
قوچ بورجونون اؤزلليک‌لرين خاطيرلاداندا گؤروروک کي:1- اوزو قوچ‌دير2- عنصرو اوددير3- اونا حاکيم اولان اولدوز مارس (مريخ)دير4- رنگي قيرميزي‌دير5- کاردينال‌دير (ايلين ايلک فصيلي)6- تک آي دير، سونوجدا مثبت‌دير7- ارکک‌دير8- حمل، اسد، قوس بورج‌لاريلا اوچلوک بورج‌لاري قورور.بيرده گؤروروک کي آذربايجان ديل و فرهنگينده، قوچ سؤزوندن تؤرنميش اوچ کلمه واردير کي، ارکک‌لر اوچون ايشله‌نيلير:
قوچ، قوچو، قوچاق (قوچچاق)
و دؤيوشچو اينسان‌لارين مزاري اوسته قويولان قوچ هئيکل‌لري:قوچ هئيکلي
قوچا مراسيم‌لري:قوچا مراسيمي،قوچاقان،تکم
“قوچ” کلمه‌سي، ايگيد و باشاراجاقلي گنجلر اوچون ايشله‌نيلر:قوچ ايگيد دايي‌سينا چکر!أن اؤنملي آد، آذربايجانين اساطيري
قهرمانينا عاييددير:قوچ کوراوغلو
قوچاق بير صيفت اولاراق ايگيد و موباريز اينسان‌لارا دئييلير، أن اؤنملي آد آذربايجانين موباريزي نبي‌يه عاييددير:
قوچاق نبي:قوچو عنواني چوخراق قولدور اينسان‌لارا دئييب‌لر (مشدي عيباد اپراسي‌نين معروف کاراکتري):قوچو عسگر
هابئله دده قورقود کيتابيندا دؤردونجو بوي دا قهرمانين (اوروز بي، قازان بي‌يين اوغلو) آتي‌نين آدي “قارا قوچ “دير کي، بلله‌نير آذربايجان اساطيرينده قوچون آديني آت‌لارا دا نيسبت وئريب‌لر.آذربايجانين بؤيوک ديچي‌لرين گتيرديگي علمي ندنلره گؤره قوچون دؤيوشجو روحونو آشاغيلاماماق اوچون و قوچون شأنينده اولماديغينا گؤره، قوچا بنزر ارکک کئچي بو وظيفه‌ني يئرينه گتيريب و ارکک کئچي قوللانيليب.
بو مسأله زامان کئچديکجه تمل قايناقدان اوزاقلاشيب اولا بيلسين ائل ايچره اساطيريميزده اؤزونه باشقا معنادا يئر آچيب.
تکم‌چي مراسيمي شوبهه‌سيز قوچ و حمل بورجو ايله ايلگيلي‌دير.
تکه يا همان ارکک کئچي بو مراسيمه سئويلير اونو قاپي-قاپي گزديرن تکم‌چي هر ايل قوچون يئرينه بايرامين گليب چاتماسينين مژده‌سين وئرير.
تکمچي مراسيمي نئجه بير مراسيم‌دير
“تکم” بير سؤز و بير آدليق (ضمير)-دن دوزليب. تکه تورک ديلينده زوربا ارکک کئچي‌يه دئييلير کي بو ايکيسي‌نين بيرلشمه‌سي (منيم ارکک کئچيم) آنلاميندادير.تکم آغاجدان يونتالميش آذربايجانين افسانوي کوکلالاريندان (عروسک) بيريدير.تکم‌چي مراسيمي ايلين سون چرشمبه‌لرينين اورتاسيندا ايجرا اولونار. (يئل چرشمبه و توپراق چرشمبه)
نه‌قدر سون چرشمبه‌دن بايراما قدر زامان سورسه بو تکم مراسيميده داوام ائدر، چونکو تکمچي معاشيني، کوکلا ساتماقلا و کوکلا اويناتماقلا قازانار.تکه‌نين کوکلاسين اوينادان کيشي‌يه تکم‌چي دييرلر.
تکم‌چي‌نين گرک سسي ياخشي اولا کي تکه‌نين شعرلرين مراسيمده خوش آوازيلا اوخويا، بئله‌ليکله جماعاتي ائولريندن کوچه‌يه چيخالدا بيله!
تکم‌چي تورکون فرهنگيندن، شعرلريندن، ادبيياتيندان، ناغيل‌لاريندان ياخجي باشي چيخمالي‌دير.تکم‌چي بايرام آييندا تکه‌نين کوکلاسين آغاجدان يونوب و اونو بزه‌مه‌يه باشلايار، اونا قيرميزي مخمردن يا ساتيندان اوست دونو گئيينديرر، بيرده رنگ به رنگ کيچيک پارچالار سانجاق‌لار، سونرا دونون اوستونه سيککه، پيلَـک، زينقروو باغلايار. اوتاي بوتايينا دا آينا سالار.تکه کوکلاسي‌نين بزک‌لري اؤز يئرينده خاص معنالار داشيير.
ديشي کئچي دوغورقانليق نمادي و ارکک کئچي توپلومسال حايات و بيرگه ياشاماق، بير اولماق نمادي‌دير.آذربايجان اسطوره‌سينده قيرميزي گئييم‌لر اود و ايستي‌ليک سيمگه‌سي‌دير. هابئله قيرميزي رنگ موبارک شادليق معناسيندادير.
پيلَـک و سيککه وارليق و برکت معناسي بيليرلر. آينا بيلديگينيز کيمي ايشيقليق و آيدينليق نيشانه‌سي‌دير. تکه‌نين اويناماغي بيزه بونو دئيير کي شادليق و بوللوق بير ايل، ائليميزي گؤزله‌يير.
تکم‌چي اؤزو ده مراسيم گونو قيرميزي پالتار گئييب قيرميزي بؤرک قويار.
تکه‌نين کوکلاسين گؤتوروب، اوينادا- اوينادا مراسيمي باشلايار.
بو کوکلانين حرکتلي آياق‌لاري بير گيرده آغاج صفحه‌نين اوستونده‌کي بير قالديراجلا (اهرم) گيرده‌نين اورتاسيندان کوکلانين قارنينا باغليدير تکم‌چي‌نين واسيطه‌سيله اوينانير.
 تکم‌چي سول الي‌له آغاج صفحه‌نين آلتينداکي ثابيت ديره‌يي توتوب، ساغ الي‌له حرکتلي آغاج قالديراجي ترپدير. آغاج صفحه‌نين اوزرينده‌کي کوکلانين ترپنمه‌سيله تکمچي شعير اوخوماغا باشلايار.
ائل اهلي اؤزلليکجه جاوان‌لار و اوشاق‌لار بايرام آييندا تکم‌چي‌نين يولون گؤزله‌يرلر و چؤلده – باييردا شعرايله، آوازايله گؤزله‌مک شعري اوخويارلار:
آي اوشاق‌لار گلين وئرک ال-اله/گلين قوياق اوز چيمنه- باش چؤله/بايرام آيي آغاج دورار يوخودان/دنه- دنه ياغار ياغيش بولوتدان/خاتين ننه يومورتاني بويويار/تکه گلر خورجونونو اويويار/حاضيرلايين بو تکه‌نين أت پايين/
شيرني‌سيني، بوغداسيني، قند پايين/تکم گئديب مئشگينه/وعده وئردي بئش گونه/گلمه‌دي اون بئش گونه/اولمويا هئچ گلمييه.نئچه گون کئچر تکم گئجيکر، اوشاق‌لار بئزيشيب و اوخويارلار:
– هاردا قالدي گلمه‌دي؟– گلرده!
– اولمويا هئچ گلمه‌يه؟– گؤزل دره يولوندا
تکم‌چي‌ني گؤروبلر-يوخ بابا؟– هه واللاه!
بير گون کوچه‌دن تکمچي‌نين سسي- خوش آوازي هر ياني گؤتورور
تکم‌چي گليب چاتير و اؤز ائلينه بايرامين گليب چاتماسي‌نين موشتولوغون وئرير اولده، اوخويا – اوخويا تکه‌ني تانيتديرماغا باشلايير…
بو تکه آخدا تکه/بوينوندا وار نوخدا تکه/گاه پول اولور ساتيلير/گاه دا چيخير تاختا تکه/بو تکم آختا تکم/بوينوندا وار نوختا تکم
توک‌لري بيز – بيز اولوب/بلکه گؤروب شاختا تکم/بو تکم ناز ائيلر/ني کيمي آواز ائيلر/ييغار قويون قوزونو/بايرامي پئشواز ائيلر.
تکم‌چي‌نين سسي و خوش آوازي گلينجه اوشاقدان يئکه‌يه هيجانلا کوچه‌يه تؤکولوب تکم‌چي‌نين دؤره‌سينه ييغيشيرلار.
تکم‌چي هر تکه‌ني اويناتديقجا اوستونده‌کي سيککه‌لر، زينقروولارين سسي اوجالير و تکم‌چي‌نين شعرلرينه گؤزل هاوا قاتير:تکم تکم اوتلاما/قول قيچيوي قاتلاما/قاباقدان بايرام گلير/گئديب چؤلده اوتلاما/آي منيم آريق تکم/داباني ياريق تکم/گزدي آرانين چؤلون/تاببادي چاريق تکم.
داها ايندي آدام يوخدور کي بيلمه‌يه تکمچي گليب، هامي ائشيکده‌دير و تکم‌چي‌نين دؤورونو آليب‌لار، اوشاق‌لار أل چاليرلار و تکم‌چي تکه‌ني الينده اوينادا- اوينادا گولوب يئنه اوخويور:
تکه گئديب خانليغا/باش قويوب سولطانليغا/تکه‌ني آختاريرلار/گيريبدي سامانليغا/تکم گيدير داغلارا/باخير گوللو باغلارا/ايچير بولاغين سويون/لذت چيخير دوداق‌لارا/تکم‌چي بايرام مژده‌چي‌سي/تکم‌چي ائله، بايرامين مژده‌سين گتيرير.کندده، گلين کؤچورن گونلر کيمي کوچه-باجا دولودور آداملا، داها هر يئردن بايرام هاواسي‌نين عطري گلير، تکم‌چي قيرميزي پالتاريني گئييب تکمي اوينادير، سسي آوازي هر يوخلاياني اوياتماغا چاليشير. يئر اويانيب يوخودان، قانلار اويانيب، اينسان نئجه ياتار کي، چاليشماق زاماني گليب چاتيب آي ائل – اوبا اهلي!
تکم‌چي خوش آوازين اوجالدير:
بيزيم يورددا يومورتاني يويارلار/اونو دؤنوب يئددي رنگه بويارلار/يئددي‌سينده تحويل اوسته قويارلار/سيزين بو تازا بايراميز موبارک/ايليز، آييز، هفته‌ز، گونوز موبارک/بيزيم يئره قوون، قارپيز اَکرلر/اونو تامام شهرلره تؤکرلر/تزه ايلين چوخ حسرتين چکرلر/سيزين بو تازا بايراميز موبارک/ايليز، آييز، هفته‌ز، گونوز موبارک.
تکم‌چي ياواش- ياواش بايرامليغيندان و پاييندان ايستير سؤز آچسين
تکمي اويناديب اوخويور:سولطان سر طؤوله ده باغلار بوز آتي/اونون بوينوندا وار قيزيل ساعاتي/خان‌لار- بي‌لر بيزه وئرسين باراتي/سيزين بو تازا بايراميز موبارک/ايليز، آييز، هفته‌ز، گونوز موبارک.
تکم‌چي الينده تکمي اوينادا اوينادا قاپي- قاپي ائولري، کوچه‌لري دولانار، اوشاق‌لار دا اونون داليسيجا دولانارلار/هر ائو تکم‌چي‌نين بايرام پاييني وئرمه‌لي‌دير.
تکم‌چي ده شعرله- سؤزله بايرامليغين ايستر:تکه گلير هاوادان/بير دونو وار يئل قووالان/گتير تکه‌نين پايين/آي خانيم ائوين آوادان/تکم اؤلدو ايپين گتير آي خانيم/چاتديقجان يوکون گتير آي خانيم/کسمه پايين بوتون گتير آي خانيم.
تکم‌چي، ديلنچي دئييل (حاجي فيروز کيمي)، کند اهلي بيلير کي او يازين گليشينين مژده‌چي‌سي دير. کند اهلي تکم‌چي‌ني سئورلر و سئوه- سئوه پاييني گؤندررلر. هر قاپي‌يا گئتسه ائو خانيمي و ائو يييه‌سي مالي دورومونا گؤره خلعت، پاي، هديه‌لر ايتحاف ائدر.
تکم‌چي بير ائودن کي بايرام پايين آلدي او بيري قاپي‌يا گئديب و اوخويار:
آي تکه‌نين کندي وار/کندي وار کمندي وار/هر قاپي دا اويناسا/بير نعلبکي قندي وار
بو تکه اويون ائلر/قوردونان قويون ائلر/ييغار کندين دويوسون/قيزينين تويون ائلر/تکم تکم اويون ائلر/قورد قوشونان قويون ايلر/ييغار آران دويوسون/چپيشين تويون ائلر.تکم‌چي عاييله مسئله‌سي، گلين- قاينانا ايلگيسي، کوره‌کن- قاينانا مؤضوعونا، قيز- گلين‌لرين داورانيشلاريني دا مزاح ائديب قوشماجا سؤيله‌ير. بئله‌ليکله خوش آنلار، ساعاتلار يارالديب مراسيم اوجونا چاتار.
قيز- گلينه ساتاشيب دا اوخويار:
تکم گئتدي مرنده/تاماشادي گلنده/کول تکمين باشينا/قايناناسي بيلنده/ياشيل‌لار آي ياشيل‌لار/دوواردان بويلاشيرلار/بو دؤورانين قيزلاري/أر اوسته ساواشيرلار/آغ دوه‌نين گؤزلري/يئره گلمز ديزلري/بو دؤورانين قيزلاري/کبين کسر اؤزلري.
تکم‌چي‌نين سسي گلنده، تکمي اويناداندا اينانارديق کي بير تزه ايل يولدا دير.
بو آرادا چرچي‌لرده يارانان فورصتدن بهره‌لنيب کنده گليب گلين‌لره، قيزلارا آينا، سانجاق، اوزياغي و داراق گتيريب شعر ايله آواز ايله اشيالارين ساتماق ايسته‌يرديلر.
او زامان ايدي کي قادين‌لار گئديب‌ چرچي‌دن تزه کوزه، ساخسي بارداق، بير شوشه ده گولاب آلارديلار. گولابي تؤکرديلر تزه کوزه‌يه کي عطيرلي اولسون ائوين کؤهنه سو کوزه‌سين سون چرشمبه‌نين سحري سو باشيندا سينديرارديلار. قادين‌لار دييرلر: کؤهنه سو کوزه‌سي نحس اولار.
آذربايجانين مراسيم‌لرينين قدمتي ايسلامدان اؤنجه‌يه عاييددير.ميللت او مراسيم‌لري ديري ساخلاماق اوچون دين قاليبينده حيفظ ائديبلر.ايسلامدان سونرا تکم‌چي‌لرده اعتيقادلاري و سئوگي‌لريندن دولايي دا اولموش اولسا شعرلرينده و سؤزلرينده ديني شخصيت‌لردن آد آپارميشلار.
جناب جبرئيل نامه گتيردي/گتيرجه‌يين پيغمبره يئتيردي/موبارک قول‌لارين گؤيه گؤتوردي/سيزين بو تازا بايراميز موبارک/ايليز، آييز، هفته‌ز، گونوز موبارک/اميرالمومنين تخته چيخاجاق/يزيدين بوينونا نوختا ووراجاق/شيرين شربت سو يئرينه آخاجاق/سيزين بو تازا بايراميز موبارک/ايليز، آييز، هفته‌ز، گونوز موبارک/مختار اودو يانديردي داما آتدي/خبر اهل مدينه شاما چاتدي/جماعت جهد ائديب مرادا چاتدي/سيزين بو تازا بايراميز موبارک/ايليز، آييز، هفته‌ز، گونوز موبارک.
تاريخ باخيميندان تکم و تکم‌چي‌ليک مراسيمي‌نين کؤک و اولوشان يئري آذربايجان دير. تکم‌چي‌يه بنزر هر بير دب و مراسيم هر هانسي اؤلکه ده اولورسا (حاجي فيروز و ….) تکم و تکم‌چي‌دن آلينميش شخصيتلر و تقليد اولونموش بير مراسيم‌لرديلر.